Жетісудағы (Қазақстан) қола дәуірі үй құрылысының дәстүрлері туралы
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2022.2.16.24.56Түйін сөздер:
археология, Жетісу, қола дәуірі, экологиялық тауашалар, қоныс, жартылай жертөле, шаруашылық, егіншілік, мал шаруашылығы, қолөнерАннотация (түйіндеме)
Бұл мақалада 20 жылдан астам уақыттағы Жетісудағы қола дәуірі қоныстарын зерттеу нәтижелері қортындыланады. Жұмыстың мақсаты – б.д.д. III–I мыңж. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы аймақтық мәдени дәстүрлерді және андронов материалдық мәдениетінің дамуын жүйелеу болып табылады. Әр түрлі зерттеулердің нәтижелерін қортындылай келе, қола дәуірінің әртүрлі кезеңдеріндегі ескерткіштердің алдын-ала картасы және аймақтың қоныстану сипаты ұсынылды. Жетісу бойынша құжатталған қоныстар туралы деректер тау бөктеріндегі аудандар неғұрлым жиі пайдаланылатын экологиялық тауашалар, сондай-ақ аса ірі қоныстар шоғырланған аймақ болғанын көрсетеді. Таулы және тау бөктеріндегі қоныстардың дамуынан кейін орта және кейінгі қола дәуірінде далалық жазықтар мен жартылай шөлдер де қоныстанды. Қаңқалы-бағаналы құрылымды жертөлелер андроновтықтардың мәдени дәстүрлерінде тұрғын үйдің ең қолайлы түрі болды. Жетісудан алынған деректер үй салу дәстүрлері мен Жетісу, Күнгей және Іле Алатауындағы жекелеген тұрғын аудандардың, сондай-ақ Шу-Іле өзені аралығындағы дала аудандарының табиғи ресурстары мен климаттық жағдайлары арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Тас және ағаш негізі бар тұрғын үйлердің екі нұсқасы бар. Осы кезеңде зерттелген қоныстардың көпшілігі орта және ірі тұрғын аудандарға арналған тұрғын үйлер болды. Кейінгі қола дәуірінде ірі қоныстар сирек кездеседі. Олардың орнында әртүрлі параметрлер мен тұрғын үйлердің орналасуы бар бірқатар шағын қоныстар бар (4–5 дейін). Қола дәуірінде Жетісу тұрғындары мамандандырылған мал шаруашылығынан бастап аралас мал шаруашылығына дейінгі (агро-мал шаруашылығы) күрделі шаруашылық тәсілдерін пайдаланды. Бұл қызмет, әдетте, қоныстанудың әртүрлі экологиялық аудандарына байланысты, ал агро-малшылар негізінен тау бөктерінде, ал малшылар таулы және жазық жерлерде қоныстанды. Қолөнер өндірісін малшылар арасында да, диқаншылар арасында да дербес салаға бөлу олардың арасындағы белсенді тауар алмасуға, шаруашылық қызметпен қамтылған адамдардың аумақтарын ұлғайтуға, нәтижесінде халықтың саны мен әл-ауқатының өсуіне ықпал етті, бұл Жетісу қола дәуірі тайпаларының әлеуметтік құрылымын едәуір қиындатты.
Библиографиялық сілтемелер
Avanesova, N. A. 1991. Kultura pastusheskih plemen epohi bronzy aziatskoy chasti SSSR (po metallicheskim izdeliyam) (Culture of pastoral tribes of the Bronze Age of the Asian part of the USSR (on metal products)). Tashkent: “Fan” Publ. (in Russian).
Akishev, K. A., Kushayev, G. A. 1963. Saki i usuni doliny reki Ili (Sakas and Usuns of the Ili River valley). Alma-Ata: “Nauka” Publ.(in Russian).
Aubekerov, B., Sala, R., Nigmatova, S., Deom,J.-M. 2009. In: Zhanayev, B. T. (ed.).Nauchnye chteniya pamyati N. E. Masanova (Scientific readings in memory of N. Masanov). Almaty: “Dayk-Press” Publ., 48-58 (in Russian).
Baipakov, K. M., Maryashev, A. N. 2009. Petroglify Ak-Kaynara (Petroglyphs of Ak-Kaynar). Almaty: “Credo” Publ. (in Russian).
Berdenov, S. A. 1998. In: Samashev, Z. (ed.). Voprosy arheologii Kazahstana (Archaeology issues of Kazakhstan). Vol. 2. Almaty, Moscow: “Gylym” Publ., 180-191 (in Russian).
Weinstein, I. V. 1991. Mir kochevnikov Tsentralnoy Azii (The World of nomads of Central Asia). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Gass, A., Goryachev, A. A. 2016. In:Vestnik NGU. Ser. istoriya, filologiya (Bulletin of Novosibirsk State University. Ser. history, philology), vol. 15, no. 5: Arheologiya i etnografiya (Archaeology and Ethnography), 85-123 (in Russian).
Goryachev, A. A. 2018. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 1–2, 86-105. DOI: 10.52967/akz2018.1-2.1-2.86.105 (in Russian).
Goryachev, A. A. 2020. Drevniy arheologicheskiy kompleks verhoviev ushcheliya Kishi-Turgen (Ancient archaeological complex in the upper reaches of the gorge Kishi-Turgen). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Goryachev, A. A., Motov, Yu. A. 2018. Arheologicheskiy kompleks Butakty-I (Archaeological complex of Butakty-I). Almaty: “KazBookTrade” (in Russian).
Goryachev, A. A., Saraev, V. V. 2015. In: Izvestiya NAN RK. Ser. obshchestv. i gum. Nauk(News of the of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Ser. societies. Sciences), 6 (304), 5-18 (in Russian).
Goryachev, A. A., Chernov, M. A. 2017. In: Izvestiya NAN RK. Ser. obshchestv. i gum. nauk(News of the of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Ser. societies. Sciences),1 (311), 5-24 (in Russian).
Zakh, V. A. 1995. Poselok drevnih skotovodov na Tobole (Settlement of ancient cattle breeders on Tobol). Novosibirsk: “Nauka” Publ. (in Russian).
Zdanovich, G. B. 1988. Bronzovyi vek Uralo-Kazahstanskih stepey (The Bronze Age of the Ural-Kazakh steppes). Sverdlovsk: Ural University (in Russian).
Itina, M. A. 1977. Istoriya stepnyh plemen Yuzhnogo Priaraliya vo II tysyacheletii do n.e. (History of steppe tribes of the Southern Aral Sea region in the 2ndmillennium BC).Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kadyrbayev, M. K., Kurmankulov, Zh. K. 1992. Kultura drevnih skotovodov i metallurgov Sary-Arki (po materialam Severnoy Betpak-Daly) (The culture of ancient pastoralists and metallurgists of Sary-Arka (based on the materials of the Northern Betpak-Dala)). Alma-Ata: “Gylym” Publ. (in Russian).
Karabaspakova, K. M. 2011. Zhetysu i Yuzhnyi Kazahstan v epohu bronzy (Zhetysu and Southern Kazakhstan in the Bronze Age). Almaty: Margulan Institute of Archaeology; “Begazy-Tasmola” (in Russian).
Kuzmina, E. E. 1966. Metallicheskie izdeliya eneolita i bronzovogo veka Srednej Azii / Arheologiya SSSR (Metal products of the Eneolithic and Bronze Age of Central Asia / Archeology of the USSR).Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kuzmina, E. E. 1994. Otkuda prishli indoarii. Materialnaya kultura plemen andronovskoy obshchnosti i proiskhozhdenie indoirantsev (Where did the Indo-Aryans come from. The material culture of the tribes of the Andronovo community and the origin of the Indo-Iranians). Moscow: “Kalina” Publ. (in Russian).
Maksimova, A. G. 1961. In:Trudy Instituta istorii, arheologii, etnografii AN KazSSR (Proceedings of the Institute of History, Archaeology, Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR),12, 62-71 (in Russian).
Margulan, A. Kh. 1979. Begazy-dandybaevskaya kultura Tsentralnogo Kazahstana (Begazy-Dandybay culture of Central Kazakhstan). Alma-Ata: “Nauka” Publ. (in Russian).
Margulan, A. Kh., Akishev, A. K., Kadyrbayev, M. K., Orazbayev, A. M. 1966. Drevnyaya kultura Centralnogo Kazahstana (Ancient culture of Central Kazakhstan). Alma-Ata: “Nauka”Publ. (in Russian).
Maryashev, A. N. 2002. In: Izvestiya NAN RK. Ser. obshchestv. i gum. Nauk (News of the of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Ser. societies sciences), 1 (236), 23-30 (in Russian).
Maryashev, A. N., Goryachev, A. A. 1993. In: Rossiyskaya arheologiya (Russian archaeology), 1, 5-20 (in Russian).
Maryashev, A. N., Goryachev, A. A. 2001. In: Istoriya i arheologiya Semirechiya (History and archaeology of Semirechie), 2, 112-123 (in Russian).
Maryashev, A. N., Goryachev, A. A., Potapov, S. A. 2017. In: Istoriya i arheologiya Semirechiya (History and archaeology of Semirechie), 5, 91-111 (in Russian).
Maryashev, A. N., Zheleznyakov, B. A. 2013. Drevnosti Kulzhabasy (Antiquities of Kulzhabasy). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Maryashev, A. N., Frachetti, M. 2007. In: Istoriya i arheologiya Semirechiya (History and archaeology of Semirechie), 3, 100-105 (in Russian).
Rogozhinskiy, A. E. 2011. Petroglify arheologicheskogo landshafta Tamgaly (Petroglyphs within the archaeological landscape of Tamgaly). Almaty (in Russian).
Salnikov, K. V. 1954. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology),XX, 213-252 (in Russian).
Samashev, Z., Grigoriev, F., Jumabekova, G.2005. Drevnosti Almaty (Antiquities of Almaty). Almaty: “Arheologiya”(in Russian).
Saraev, V. V., Goryachev, A. A. 2011. In: Izvestiya NAN RK. Ser. obshchestv. Nauk(News of the of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Ser. societies sciences),3, 37-47 (in Russian).
Usmanova, E. R. 2010. Kostyum zhenshchiny epohi bronzy Kazahstana (Costume of a woman of the Bronze Age of Kazakhstan). Lisakovsk (in Russian).
Chernikov, S. S. 1960. Vostochnyi Kazahstan v epohu bronzy (East Kazakhstan in the Bronze Age). Moscow–Leningrad: USSRAcademy of sciences (in Russian).
Doumani Dupuy, P. 2016. Bronze Age Central Asia / Oxford Handbooks Online (website): n.p. DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.15 (in English).
Doumani, P. N., Frachetti, M. D., Beardmore, R., Schmaus, T. M., Spengler, R. N., Mar’yashev, A. N. 2015. In: Archaeological Research in Asia, 1–2 (January), 17-32. DOI: 10.1016/j.ara.2015.01.001 (in English).
Frachetti, M. D. 2008. Pastoralist Landscapes and Social Interaction in Bronze Age Eurasia. Berkeley: University of California Press (in English).
Frachetti, M. D. 2012. In: Current Anthropology, 53 (1), 2-38. DOI: 10.1086/663692 (in English).
Frachetti, M. D., Mar’yashev, A. N. 2007. In: Journal of Field Archaeology, 32, 221-242. DOI: 10.1179/009346907791071520 (in English).
Hermes, Taylor R., Paula N. Doumani Dupuy, Edward R. Henry, Marc Meyer, Alexey N. Mar'yashev, and Michael D. Frachetti. 2021. In: Asian Perspectives, 60, no. 2, 345-381. DOI: 10.1353/asi.2021.0004 (in English).
Kuz’mina, E. E. 2004. In: Linduff, K. M. (ed.). Metallurgy in Ancient Eastern Eurasia from the Urals to the Yellow River. Lewiston, New York: The Edwin Mellen Press, 37-84 (in English).
Narasimhan, Vagheesh M., Nick Patterson, Priyamoorjani, …, luca m. Olivieri, and 105 others. 2019. In: Science, 365 (6457): n.p., eaat7487. DOI: 10.1126/science.aat7487 (in English).
Roberts, R. C., Haruda, A., Goriachev, A. A. 2019. In: Istoriya i arheologiya Semirechiya (History and archaeology of Semirechie), 6, 39-49 (in English).
Schmaus, T. M. 2019. In: Istoriya i arheologiya Semirechiya (History and archaeology of Semirechie),6, 101-117 (in English).
Spengler, Robert N. 2015. In: Journal of World Prehistory, 28 (3), 215-253. DOI: 10.1007/s10963-015-9087-3 (in English).
Spengler, Robert N., Michael D. Frachetti, and Paula N. Doumani. 2014. In: Quaternary International, 348, 147-157. DOI: 10.1016/j.quaint.2014.03.039 (in English).
Ventresca Miller, A. R., Haruda, A., Varfolomeev, V., Goryachev, A. A., Makarewicz, C. A. 2020. In: STAR: Science & Technology of Archaeological Research. DOI: 10.1080/20548923.2020.1759316 (in English).
Zhou, Xinying, Jianjun Yu, Robertnicholas Spengler, Hui Shen, Keliang Zhao, Junyi Ge, Yige Bao, Junchi Liu, Qingjiang Yang, Guanhan Chen, Peterweiming Jia, and Xiaoqiang Li. 2020. In: Nature Plants, 6, 78-87. DOI: 10.1038/s41477-019-0581-y (in English).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2022 Александр Анатольевич Горячев, Майкл Д. Фрачетти
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
