«Байлам қамалы» үйіндісінен алынған соғылған тақта тас
(Батыс Қазақстан)
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2023.2.20.131.147Түйін сөздер:
археология, Маңғыстау, Байлам, Қарақабақ, Сасанидтер, таңба тәрізді белгілер, монограмма, соғу, фарн, «фаррех-афзун»Аннотация (түйіндеме)
Мақала «Байлам қамалы» участогінің біріндегі археологиялық қазба кезінде табылған ерекше табылымға арналған. Бұл Қарақабақ қонысы мен жайылымды қорғайтын фортификациялық құрылыс (қабырға-арық-қамалы) (Маңғышлақ түбегі). Ежелгі уақытта керегенің бөлігі болған әктастан жасалған тақта таста таңба тәріздес белгілер салынып және салт аттының бейнесі соғылған. Ұқсастықтарына қарай барлық белгілер шартты түрде бес топқа бөлінді: «крес түріндегі белгі»; «бұтақты (мұртты) шеңбер түріндегі белгілер»; «“фаррех-афзун” түріндегі белгілер»; «“алхан” белгісі»; «басылған “әріптер-белгілер”». Іргелес аумақтар бойынша деректер корпусына сүйене отырып, материалды талдау таңбаның негізгі бөлігі сармат әлемімен емес, Сасанидтер дәуіріндегі иран тұрғындарымен байланысты екенін көрсетті. Сонымен, бұтақтары (мұрттары) бар шеңбер түріндегі идеографты билік инсигниясының белгісі ретінде түсіндіруге болады (екі лентасы бар "сақина-тәж"). Мөрлер мен геммалардағы сасанидтердің инвеститурлық барельефтеріндегі көптеген бейнелер дәлел бола алады. «Үш ашалы» немесе «шырағдан» түріндегі белгілер сасанид мәліметтерінен көптеген паралелдер табады. Бұл әмбебап және иран тілді тұрғындарға түсінікті белгі-хварна символы (фарна) алдымен глиптикада, геммаларда, мөрлерде пайда болды. Уақыт өте келе ол өзгерді және оның әртүрлі түрлерін көшпелі тұрғындардың үлкен топтары күнделікті өмірде таңба ретінде қолдана бастады. Байламин белгілерінің көп бөлігінің сызбасының ерекшеліктерін және олардың сасанидтік символдармен байланысын ескере отырып, мақалада атқа адамның соғылуы таңбалармен бір семантикалық өрісте орналасқан деген болжам бар. Ахура-Мазды және «фаррех-афзун» «белгілер» хварна символы тәрізді салтаттымен бірге эпикалық сюжеттің қолайландырылған нұсқасы болуы мүмкін.
Библиографиялық сілтемелер
Astafiev, A. Ye., Bogdanov, Ye. S. 2019. In: Stratum plus, 4, 17-38 (in Russian).
Astafiev, A. Ye., Bogdanov, Ye. S. 2020a. In: Stratum plus, 3, 179-192 (in Russian).
Astafiev, A. Ye., Bogdanov, Ye. S. 2020b. In: Trudy VI (XXII) Vserossiyskogo arkheologicheskogo siezda v Samare (Proceedings of the 6th (22nd) All-Russian Archaeological Congress in Samara). Vol. 2. Samara: Samara State Social Pedagogical University, 32-34 (in Russian).
Astafiev, A. Ye., Bogdanov, Ye. S. 2021. In: Arkheologiya, etnografiya i antropologiya Yevrazii (Archaeology, ethnography and anthropology of Eurasia, 4 (54), 57-68 (in Russian).
Bogdanov, Ye. S. 2017. In: Nizhnevolzhskiy arkheologicheskiy vestnik (The Lower Volga Archeological bulletin), vol. 16, no. 2, 5-32 (in Russian).
Baratov, S. R. 2019. In: Tamgi doislamskoy Tsentralnoy Azii (Tamgas of the pre-Islamic Central Asia). Samarkand: International Institute for Central Asian Studies, 43-57(in Russian).
Borisov, A. Ya., Lukonin, V. G. 1963. Sasanidskiye gemmy (The Sasanian Gems). Leningrad: State Hermitage Museum (in Russian).
Vaynberg, B. I., Novgorodova, E. A. 1976. In: Istoriya i kultura narodov Sredney Azii (History and culture of the peoples of Central Asia). Moscow: “Nauka” Publ., 66-74, 176-179 (in Russian).
Gadzhiyev, M. S. 2016. In: Stepi Vostochnoy Yevropy v sredniye veka (Steppes of Eastern Europe in the Middle Ages). Moscow: “Avtorskaya kniga” Publ., 81-118 (in Russian).
Drevnosti Tadzhikistana. Katalog vystavki (Antiquities of Tajikistan. Exhibition catalog). Dushanbe: “Donish” Publ. (in Russian).
Drachuk, V. S. 1975. Sistemy znakov Severnogo Prichernomoriya. Tamgoobraznyye znaki severopontiyskoy periferii antichnogo mira pervykh vekov nashey ery (Sign systems of the Northern Black Sea region. Tamgo-like signs of the Northern Pontic periphery of the ancient world of the first centuries of our era). Kiyev: “Naukova dumka” Publ. (in Russian).
Iliyasov, Dg. Ya. 2006. In: Zapiski Vostochnogo Otdeleniya Rossiyskogo Arkheologicheskogo Obshchestva (Notes of the Eastern Branch of the Russian Archaeological Society), II (XXVII), 99-119 (in Russian).
Lukonin, V. G. 1961. Iran v epokhu pervykh sasanidov. Ocherki po istorii kultury (Iran in the era of the first Sassanids. Essays on the history of culture). Leningrad: State Hermitage Museum (in Russian).
Lukonin, V. G. 1969. Kultura sasanidskogo Irana. Iran v III–V vv. Ocherki po istorii kultury (The culture of Sasanian Iran. Iran in the 3rd–5th century. Essays on the history of culture). Moscow: Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury (in Russian).
Litvinskiy, B. A. 1968. Kangyusko-sarmatskiy farn. (k istoriko-kulturnym svyazyam plemen yuzhnoy Rossii i Sredney Azii) (Kangyu-Sarmatian Farn (to the historical and cultural ties of the tribes of southern Russia and Central Asia)). Dushanbe: “Donish” Publ. (in Russian).
Smagulov, Ye. A., Yatsenko, S. A. 2019. In: Tamgi doislamskoy Tsentralnoy Azii (Tamgas of the pre-Islamic Central Asia). Samarkand: International Institute for Central Asian Studies, 159-197 (in Russian).
Polosmak, N. V., Bogdanov, Ye. S. 2016. Katalog noin-ulinskoy kollektsii (po materialam raboty rossiysko-mongolskoy ekspeditsii 2006–2012) (Catalogue of the Noin-Ula collection (based on the materials of the Russian-Mongolian expedition 2006–2012)). Novosibirsk: “INFOLIO” Publ. (in Russian).
Polyakov, S. P. 1973. Etnicheskaya istoriya severo-zapadnoy Turkmenii v sredniye veka (Ethnic history of Northwestern Turkmenistan in the Middle Ages). Moscow: Moscow University (in Russian).
Pugachenkova, G. A. 1957. In: Trudy Sredneaziatskogo gosudarstvennogo universiteta (Proceedings of the Central Asian State University), 111. Istoricheskiye nauki (Historical sciences), 25, 139-155 (in Russian).
Rogozhinskiy, A. Ye., Yatsenko, S. A. 2019. In: Tamgi doislamskoy Tsentralnoy Azii (Tamgas of the pre-Islamic Central Asia). Samarkand: International Institute for Central Asian Studies, 141-158 (in Russian).
Soloviyov, V. S. 1997. Severnyy Tokharistan v rannem srednevekoviye (Northern Tokharistan in the Early Middle Ages). Yelets: Yelets State Pedagogical Institute (in Russian).
Yatsenko, S. A. 2001. Znaki-tamgi iranoyazychnykh narodov drevnosti i rannego srednevekoviya (Signs-tamgas of the Iranian-speaking peoples of antiquity and the early Middle Ages). Moscow: “Vostochnaya literature” Publ. (in Russian).
Yatsenko, S. A. 2019. In: Tamgi doislamskoy Tsentralnoy Azii (Tamgas of the pre-Islamic Central Asia). Samarkand: International Institute for Central Asian Studies, 58-88 (in Russian).
Yatsenko, S. A. 2021. In: Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo oblastnogo universiteta. Seriya: Istoriya i politicheskiye nauki (Bulletin of the Moscow State Regional University), 5, 179-202 (in Russian).
Yatsenko, S. A. Iliyasov, Dg. Ya. 2019. In: Tamgi doislamskoy Tsentralnoy Azii (Tamgas of the pre-Islamic Central Asia). Samarkand: International Institute for Central Asian Studies, 296-332 (in Russian).
Yatsenko, S. A. Smagulov, Ye. A. 2019. In: Tamgi doislamskoy Tsentralnoy Azii (Tamgas of the pre-Islamic Central Asia). Samarkand: International Institute for Central Asian Studies, 198-227 (in Russian).
Anatolia and Urartu 7000–300 BC. URL: https://www.britishmuseum.org/collection/object/A_1880-21 (дата обращения: 01.02.2023).
Göbl, A. R. 1967. Dokumentezur Geschichte der iranischen Hunnen in Baktrien und Indien. Bd. I–IV. Wiesbaden.
Gholami Kiarash. 2018. In: Sasanika. Varia 1. May 23, 9-17.
Brunner, C. J. 1978. Sasanian Stamp Seals in the Metropolitan Museum of Art. New York: Metropolitan Museum of Art.
Goebl, R. 1976. Die Tonbullen vom Tacht-E Suleiman: ein Beitrag zur spätsāsānidischen Sphragistik. Berlin: Deutsches Archäologisches Institut.
Jänichen, H. 1956. Bildzeichen der königlichen. Hoheitbei den iranischen Völkern. Bonn: “Habelt” Publ.
Sassanian Black Stone Stamp Seal. URL: https://www.antiquities.co.uk/shop/ancient-seals/sassanian-black-stone-stamp-seal/ (accessed: 31.01.2023).
Soudavar, A. 2003. The Aura of Kings: Legitimacy and Divine Sanction in Iranian Kingship. California: Mazda Publ.
Soudavar, A. 2023. Iranian Complexities: A Study in Achaemenid, Avestan, and Sasanian. Tehran.
Stamp seal. URL: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/323223 (accessed: 31.01.2023).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2023 Евгений Сергеевич Богданов, Андрей Евгеньевич Астафьев
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
