Ерте көшпенділер дәуіріндегі Шығыс Еуропа және Орталық Азия жауынгерлерінің баскиімдері туралы ойтолғам
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2024.1.23.27.61Түйін сөздер:
археология, ерте темір дәуірі, қорғаныс қаруы, көшпенділер, скифтер, сақтарАннотация (түйіндеме)
Ерте скиф дәуіріндегі қорғаныс қаруларының ішінде кубан типті қоладан құйылған дулығалар ерекше орын алады. Олар көне дәуірдегі скифтердің материалдық мәдениет көрсеткіштерінің бірі екені сөзсіз. Сонымен қатар мұндай дулығалардың саны көп емес: Шығыс Еуропа мен Солтүстік Кавказда қазір небәрі 18 данасы бар, ал олардың үшеуінің табылу жағдайы анық емес. Қалған артефактілердің жартысы ерте скифтердің жерлеу орындарынан, Прикубаньеден табылды, ал қалған жартысы – кездейсоқ табылғандар. Аталған дулығаның бәрінің пішіні жарты шар тәрізді. Азияда, оның ішінде Орталық Азия (Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Моңғолия) елдерінде де қола құйма бірқатар дулығалардың бар екені белгілі. Өкінішке орай кездейсоқ табылғаны – 6 дана. Олардың кейбіреуінің пішіні жарты шар тәрізді болса, басқалары жарты шар-конус пішінді. Дулығалардың біріншісінде де, екіншісінде де Шығыс Еуропадағы, әсіресе Солтүстік Кавказдағы кубан типті дулығаларға ұқсас элементтер бар. Мақалада қола құйма дулығалардың генезисі, хронологиясы, дулыға жасалуы мүмкін орталықтар, Еуразия аймағына таралу тетігі сияқты бірқатар өзекті мәселелер белгілі бір деңгейде қарастырылады. Негізгі қолдану уақыты б.д.д. VII ғ. болған Шығыс Еуропалық скиф және Орталық Азиялық сақ дулығаларының синхрондылығы туралы нұсқа дәлелденеді. Оның үстіне Шығыс Еуропалық дулығалар Орталық Азиялық дулығалардың қайталамасы. Сақ дулығалары генетикалық тұрғыдан Батыс Чжоу дәуіріндегі құйма қытай дулығаларынан шыққан (А.В. Варёнов). Скифтерде осыған ұқсас сауыт Еуразияның басқа көшпелі тайпаларымен қатар, Алдыңғы және Кіші Азия жорықтарына қатысқан сақтармен араласқан кезде пайда болды. Солтүстік Кавказда Орталық Азиядағымен тең қола дулыға құятын өндіріс орталығының болғаны анық. «Кубан» типті құйылған дулығалар терминін бүкіл Еуразия аумағына қолдану нақты емес және тарихи дәлелденген жоқ. Басқа атауларды қолданған дұрыс болар. Азия үшін: көне дәуірдегі сақтардың қола құйма дулығалары. Шығыс Еуропа үшін: көне дәуірдегі скифтердің қола құйма дулығалары.
Библиографиялық сілтемелер
Alekseyev, A. Yu. 1992. Skifskaya khronika. Skify v VII–IV vv. do n.e.: istoriko-arkheologicheskiy ocherk (Scythian chronicle. Scythians in 7th–4th BC: historical-archaeological essay). Saint Petersburg (in Russian).
Alekseyev, A. Yu. 2003. Khronografiya Yevropeyskoy Skifii VII–IV vekov do n.e. (Chronography of the European Scythia of the 7th–4th centuries BC ). Saint Petersburg: State Hermitage Museum (in Russian).
Alekseyev, A. Yu. 2019. In: Nizhnevolzhskii arheologicheskiy vestnik (The Lower Volga Archaeological Bulletin), 18, 2, 221–229 (in Russian).
Artamonov, M. I. 1974. Kimmeriitsy i skify (ot poyavleniya na istoricheskoy arene do IV v. do n.e. (Cimmerians and Scythians (from appearance on a historical arena to 4th century BC)). Leningrad: Leningrad University (in Russian).
Batchaev, V. M. 1985. In: Abramova, M. P., Kozenkova, V. I. (ed.). Arheologicheskie issledovaniya na novostroikakh Kabardino-Balkarii v 1972–1979 gg. (Archaeological researches on new building of Kabarda-Balkarien in 1972–1979 years). Т. 2. Nalchik: “Elbrus” Publ., 19–115 (in Russian).
Bessonova, S. S., Bruyako, I. V., Alp, H. 2018. In: Stratum plus, 3, 211–264 (in Russian).
Borisenko, A. Yu., Khudyakov, Yu. S. 2002. In: Piotrovskiy, Yu. Yu. (ed.). Stepi Evrazii v drevnosti i srednevekovie (Steppes of Eurasia in antiquity and the Middle Ages), II. Saint Petersburg: State Hermitage Museum, 22–24 (in Russian).
Valchak, S. B. 2016. In: Revista Arheologică, XII, nr. 1-2, 128-144 (in Russian).
Valchak, S. B. 2023. In: Kratkiye soobshcheniya Instituta arheologii (Brief communications of the Institute of Archaeology), 272, 45–57 (in Russian).
Valchak, S. B., Nedomolkin, A. G. 2022. In: Istoriko-arheologicheskiy almanakh (The Historian-Archaeological almanac), 16, 36–46 (in Russian).
Valchak, S. B., Muravenko, E. V. 2023. In: Rossiiskaya arheologiya (The Russian archaeology), 4, 144–157 (in Russian).
Varenov, A. V. 1984. In: Izvestiya Sibirskogo otdeleniya Akademii nauk SSSR. Seriya: Istoriya, filologiyai filosofiya (Bulletin of the Siberian Branch of the USSR Academy of Sciences. Series: History, Philology and Philosophy), 14 (389), iss. 3, 41–47 (in Russsin).
Varenov, A. V. 1990. In: Larichev, V. E. (ed.). Kitai v epochu drevnosti. Istoriya i kultura vostoka Azii (China in the epoch of antiquity. History and culture of east of Asia). Novosibirsk: “Nauka” Publ., 56–72 (in Russian).
Varenov, A. V. 1992. In: Severnaya Evraziya ot drevnosti do srednevekovja (North Eurasia from antiquity to middle ages). Saint Petersburg, 100–104 (in Russian).
Varenov, A. V. 1994. In: Larichev, V. E., Lin Yun (eds.). Drevnie kultury Yuzhnoi Sibiri i Severo-Vostochnogo Kitaya (Ancient cultures of South Siberia and North-eastern China). Novosibirsk: “Nauka” Publ., 86–94 (in Russian).
Vinogradov, V. B. 1971. In: Liberov, P. D. Gulyaev, V. I. (eds.). Problemy skifskoy arheologii (The Problems of Scythian archaeology). Moscow: “Nauka” Publ., 177–183 (in Russian).
Vladzimirskiy, A. 2008. In: Voenno-istoricheskiy zhurnal Parabellum (Military-historical journal Parabellum), 29, 44–50 (in Russian).
Galanina, L. K. 1985. In: Bromley, Yu. V. (ed.). Kulturnoe nasledie Vostoka. Problemy, poiski, suzhdeniya (Cultural heritage of East. Problems, searches of judgement). Leningrad: “Nauka” Publ., 169–182 (in Russian).
Galanina, L. K. 1997. Kelermesskie kurgany. “Tsarskie” pogrebeniya ranneskifskoy epohi (Kelermes burial mounds. "Tsar's" burials of early Scythian epochs). Steppe people of Eurasia. Vol. 1. Moscow (in Russian).
Gorelik, M. V.1987. In: Bongard-Levin, G. M. (ed.). Tsentralnaya Aziya: novye pamyatniki pismennosti i iskusstva (Central Asia: new monument written language and art). Moscow: “Nauka” Publ., 110–133, 367–373 (in Russian).
Gorelik, M. V. 1993. Oruzhiye Drevnego Vostoka. IV tysyacheletiye – IV v. do n.e. (Weapon of Ancient East. 4th millennium – 4th century BC). Moscow: “Nauka” (in Russian).
Gryaznov, M. P. 1947. In: Kratkie soobshcheniya Instituta istorii materialnoi kultury (Brief communications of the Institute for the history of material culture), 18, 9–17 (in Russian).
Ivanov, S. S. 2011. In: Izvestiya Natsionalnoy akademii nauk Kazakhstana. Ser. obshestv. nauk (News of the National academy of sciences of Kazakhstan. Social sciences ser.), 3 (282), 11–15 (in Russian).
Kozenkova, V. I. 2001. Poselok-ubezhishche kobanskoy kultury u aula Serzhen-Yurt v Chechne kak istoricheskiy istochnik (The Settlement-refuge of Coban cuture Serzhen-Yurt in Chechnya as historical source). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Кomissarov, S.A. 1988. Kompleks vooruzheniya drevnego Kitaya. Epoha pozdney bronzy. Istoriya i kultura Vostoka Azii (Complex of armament of ancient China. Epoch of late bronze. History and culture of East of Asia). Novosibirsk: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kopylov, I. I. 1955. In: Uchenye zapiski Alma-Atinskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta im. Abaya (Scientific notes of the Аbay Alma-Ata state pedagogical Institute), IX, 38–55 (in Russian).
Kopylov, I. I. 1957. In: Uchenye zapiski Alma-Atinskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta im. Abaya (Scientific notes of the Аbay Alma-Ata state pedagogical Institute), XIV, 300–302 (in Russian).
Kopylov, I. I 1957a. In: Uchenye zapiski Alma-Atinskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta im. Abaya (Scientific notes of the Аbay Alma-Ata state pedagogical Institute), XIV, 291–299 (in Russian).
Kuznetsova, T. M. 1994. In: Bosporskiy sbornik (Bosporus collection), 4. Moscow: “Farsal” Publ., 5–11 (in Russian).
Kuzmina, E. E. 1958. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 4, 120–126 (in Russian).
Litvinskiy, B. A. 1972. Drevnie kochevniki “kryshy mira” (The Ancient nomads of the "world roof"). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Marchenko, I. I. 1998. In: Istoriko-arheologicheskiy almanah (Historical-Archaeological Almanac), 4, 24–26 (in Russian).
Melyukova, A. I. 1964. Vooruzhenie skifov (Armament of the Scythians). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Makhortych, S. V. 1991. Skify na Severnom Kavkaze (The Scythians on North Caucasus). Kyev: “Naukova dumka” (in Russian).
Murzin, V. Yu. 1990. Proiskhozhdenie skifov: osnovnye etapy formirovaniya skifskogo etnosa (The origin of Scythians: basic stages of forming Scythian ethnos). Kyev: “Naukova dumka” Publ. (in Russian).
Murzin, V. Yu., Chernenko, E. V. 1985. In: Istoriko-filologicheskiy zhurnal AN Armyanskoy SSR (The Historical-philological journal Аcademy of sciences of Armenian SSR), 3, 227–231 (in Russian).
Murzin, V. Yu., Chernenko, E. V. 1989. In: Vinogradov, V. B. (ed.). Problemy skifo-sarmatskoy arheologii Severnogo Prichernomorya (Problems of Scythian-sarmatian archaeology of North black sea Region). Zaporozhye, 95–97 (in Russian).
Petrenko, V. G. 2006. Krasnoznamenskiy mogilnik. Elitnye kurgany ranneskifskoy epohi na Severnom Kavkaze. Stepnye narody Evrazii (Krasnoznamenskii burial ground. Elite burial mounds of early Scythian epoch on North Caucasus. Steppe people of Eurasia). Vol. III. Moscow; Berlin; Bordo: “Paleograf” Publ. (in Russian).
Poltavets, V. I., Biletska, O. V., Legonyak, B. V. Білецька, О. В. 2000. In: Arheologiya (Archaeology), 1, 147–149 (in Ukrainian).
Rabinovich, B. G. 1941. Trudy otdela Instituta istorii pervobytnoy kultury (Labours of department of history of primitive culture). Leningrad: State Hermitage Museum, 1, 99–171 (in Russian).
Smirnov, K. F. 1961. Vooruzhenie savromatov (The Armament of Savromatians). Moscow, 1961 (in Russian).
Spasskaya, E. Yu. 1956. In: Uchenye zapiski Alma-Atinskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta im. Abaya (Scientific notes of the Аbay Alma-Ata state pedagogical Institute), XI, 155–168 (in Russian).
Spasskaya, E. Yu. 1958. In: Uchenye zapiski Alma-Atinskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta im. Abaya (Scientific notes of the Аbay Alma-Ata state Institute), XV, 178–192 (in Russian).
Spasskaya, E. Yu. 2017. In: Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. (eds.). Metallicheskie kotly rannikh kochevnikov Zhetysu (Metallic caldrons of early nomads of Zhetysu). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 33–54 (in Russian).
Surazakov, A. S. 1979. In: Voprosy istorii Gornogo Altaiya (The issues of history of Mountain Altai), 1, 170–192 (in Russian).
Khudyakov, Yu. S., Tabaldiev, K. Sh., Soltobaev, O. A. 2001. In: Arheologiya, etnographiya i antropologiya Evrazii (Archaeology, ethnography and anthropology of Eurasia), 1 (5), 101–106 (in Russian).
Khudyakov, Yu. S., Erdene-Ochir, H. 2010. In: Arheologiya, etnographiya i antropologiya Evrazii (Archaeology, ethnography and anthropology of Eurasia), 1 (41), 53–60 (in Russian).
Tsibiktarov, A. D. 1989. Kultura plitochnykh mogil Zabaikaliya i Mongolii (Culture of the tiled graves of Transbaikalia and Mongolia). Abstract of thesis of Candidate of historical sciences. Moscow (in Russian).
Chernenko, E. V. 1968. Skifskiy dospekh (The Scythian protective armament). Kyiv: “Naukova dumka” Publ. (in Russian).
Chernenko, E. V. 1984. Skifo-persidskaya voina (Scythian-Persian War). Kyiv: “Naukova dumka” Publ. (in Russian).
Chernenko, E. V. 1987. In: Matyuschenko, V. I. (ed.). Istoricheskie chteniya pamyati M.P. Gryaznova (Historical reading for the memory of M.P. Gryaznov). Omsk: Omsk pedagogical University, 132–135 (in Russian).
Chernenko, E. V. 1988. Voennoe delo skifov (vooruzhenie, taktica, strategiya). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doctora istoricheskich nauk v forme nauchnogo doklada (Military matter of Scythians (armament, tactics, strategy). Dissertation on the competition of scientific degrees of doctor of historical sciences in theform of scientific lecture. Kyiv (in Russian).
Chernenko, E. V. 2004. In: Skoryi, S. A. (ed.). Vid Kimmerii do Sarmatii. 60 rokiv viddilu skifo-sarmatskoy arkheologii (From Kimmeria to Sarmatia. 60 years if the Departament of Scythian and Sarmatian archaeology). Kyiv: “Korvin Press” Publ., 98–100 (in Russian).
Chernikov, S. S. 1965. Zagadka Zolotogo kurgana. Gde i kogda zarodilos “skifskoe iskusstvo” (The Riddle of the Gold burial mound. Where and when was conceived "scythian art"). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Chotbayev, A. 2013. Vooruzhenie drevnikh kochevnikov kazahskikh stepey (VIII–VI vv. do n.e.) (The Armament of the ancient nomads of the Kazakh steppes (8th–6th BC). Astana: Branch of Margulan Institute of Archaeology (in Kazakh, Russian, English).
Chlenova, N. L. 1993. In: Peterburgskiy arheologicheskiy vestnik (Petersburg archaeological announcer), 7, 49-77 (in Russian).
Chlenova, N. L. 2000. In: Rossiiskaya arheologiya (The Russian archaeology), 2, 149–155 (in Russian).
Erdenebaatar, D., Khudyakov, Yu. S. 2000. In: Rossiiskaya arheologiya (The Russian archeology), 2, 140–148 (in Russian).
Yatsenko, I. V. 1997. In: Donskie drevnosti (Antiquities of the Don river region), 5, 164–175 (in Russian).
Castellucia, Manuel, Dan, Roberto. 2013. In: Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 277–313 (in English).
Madhloom, T. A. 1970. The Chronology of Neo-Assirian Art. University of London: The Athlone Press (in English).
Mielczarek, M. 1995. In: Monumentia Antiqua Orae Septentrionali Ponti Euxini Reperta. Torun. Vol. 1 (in Français).
Moorey, P. R. S. 1971. In: Iran, 9, 113-129 (in English).
Negahban, Ezat. O. Weapons from Marlik. Berlin: Verteg von Dietricn Reiter (in English).
Rubinson, Karen S. 2006. In: The Golden Deer of Eurasia. Perspectives on the Steppe Nomades of the Ancient World. New-York: Metropolitan Museum of Art, 32–39 (in English).
Černenko, Evgeniy V. 2006. Die Schutzwaffen der Skythen. Prähistorische Bronzefunde. Stuttgart. Abb. III. Bd. 2 (in German).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2024 Скорый C.А.
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
