Оңтүстік-шығыс Арал сақтарының зергерлік бұйымдары
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2024.1.23.9.26Түйін сөздер:
Сырдария, шірікрабат мәдениеті, зергерлік бұйымдар, зооморфты, геометриялық, өсімдік, орнитоморфтыАннотация (түйіндеме)
Мақалада оңтүстік-шығыс Арал маңындағы сақ дәуірімен кезеңделетін оннан аса жерлеу орындарынан табылған зергерлік бұйымдар жан-жақты талданды. Зерттеу барысында сары металдан жасалған бұйымдардың 35 түрі бөлініп алынды. Атқарылған жұмыстың хронологиялық шеңбері б.д.д. IV–II ғғ. қамтиды. Жалпы, шірікрабат археологиялық мәдениетіне бірнеше типтегі жерлеу құрылыстары тән, олар үйіндісі бар обалар, кесенелер, қарапайым және лақатты жерлеу шұңқырлары. Құрылымы күрделі және жерлеу рәсімдері әртүрлі ескерткіштерде жергілікті дәстүрлер мен сыртқы әсерлердің өзіне тән синкретизмі байқалады. Тақырыбымызға арқау болған әшекей бұйымдар Шірік рабат археологиялық экспедициясы жүргізген зерттеу жұмыстары барысында табылды. Тіркелген зергерлік бұйымдарды морфологиялық белгілері бойынша зооморфты, геометриялық, өсімдік және орнитоморфты деп төрт топқа бөліп қарастырамыз. Зергерлік бұйымдар балқыту, соғу, қалыптау, ою, дәнекерлеу, сонымен қатар, майда моншақтарды бекіту арқылы дайындалып, әшекейленгендігін көреміз. Алтындардың құрамын анықтау мақсатында Қ.И. Сәтбаев атындағы Геология институтының зертханасында жүргізілген химиялық талдаулардың сараптамалары пайдаланды. Зерттелген және талданған әшекей бұйымдардың үлгілері Оңтүстік-шығыс, Орталық және Шығыс Қазақстан аймақтары және Алтай өлкесінің бірегей ескерткіштерінің материалдарымен ұқсас.
Библиографиялық сілтемелер
Akishev, K. A., Akishev, A. K. 1983. Drevneye zoloto Kazakhstana (Ancient gold of Kazakhstan). Alma-Ata: “Oner” (in Kazakh, Russian, English).
Akishev, K. A. 1978. Kurgan Issyk. Iskusstvo sakov Kazakhstana (Kurgan Issyk. Art of the Sakas of Kazakhstan). Moscow: “Iskusstvo” (in Russian).
Akishev, K.A. 2006. In: Frank, V. (ed.). Yevraziyskiy narod saki "Annaly istorii, arkheologii i kosmogonicheskikh predstavleniy narodov Yevrazii" (Eurasian people of the Sakas “Annals of history, archaeology and cosmogonic ideas of the peoples of Eurasia.”). Almaty: “Bolashak Balapandary” Publ., 179-225 (in Russian).
Akkaliyeva, A. S., Nesipbay, A. T. 2021. In: Baitanayev, B. A. (ed.). Margulan okulary–2021 (Margulan readings–2021). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, Volume 3. 11-17 (in Kazakh).
Akkaliyeva, A. S. 2022. In: Musayeva, R. (ed.). Akhinzhanovskie chteniya–2022 (Akhinzhanov readings–2022). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 8-11 (in Kazakh).
Amirov, E. S. 2008. In: Izvestiya NAN RK. Seriya obschestvennyh nauk (News of the NAS RK. Series of social sciences). №1. 29-34 (in Russian).
Artamonov, M. I. 1961. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection of the State Hermitage). Vol. 2. Leningrad, 80-89 (in Russian).
Artamonov, M. I. 1966. Sokrovishcha skifskikh kurganov v sobranii Gosudarstvennogo Ermitazha (Treasures of Scythian mounds in the collection of the State Hermitage). Prague-Leningrad: “Artia”, “Soviet Artist” (in Russian).
Barkova, L. L. 1987. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection of the State Hermitage), 28, 5–29 (in Russian).
Barkova, L. L. 2015. In: Arkheologicheskiy sbornik (Archaeological collection), 40, 143-156 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2014a. Saryarkanyn kone zhadіgerleri (Ancient Saryarka treasures). Almaty: Margulan Institute of Archaeology; “Begazy-Tasmola”(in Kazakh, Russian, English).
Beisenov, A. Z. 2014b. In: Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta (Bulletin of Tomsk State University. History), 6 (32), 121-128 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Bazarbaeva, G. A. 2014. In: Izvestiya Samarskogo nauchnogo centra RAN (News of the Samara Scientific Center of the RAS), 16 (3), 597-604 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. 2015. Isskustvo sakov Saryarki (Art of the Sakas of Saryarka). Almaty: Margulan Institute of Archaeology; “Begazy-Tasmola” (in Russian).
Bolelov, S. B. 2010. In: PIFK (Problems of History, Philology and Culture, Journal of Historical, Philological and Cultural Studies), 1, 122-142 (in Russian).
Butkevich, L. M. 2012. Istoriya ornamenta: uchebnoye posobiye (History of ornament: textbook). Moscow: “VLADOS” Publ. (in Russian).
Weinberg, B. I., Levina, L. M. 1993. Chirikrabatskaya kultura. Nizovya Syrdari v drevnosti (Chirikrabat culture. The lower reaches of the Syr Darya in antiquity). Moscow: Institute of Ethnology and Anthropology of the RAS (in Russian).
Vlasov, V. G. 1995. Stili v iskusstve: Arkhitektura, grafika, dekorativno-prikladnoye iskusstvo, zhivopis, skulptura (Styles in art: Architecture, graphics, decorative and applied arts, painting, sculpture). St. Petersburg: “Kolna” Publ. (in Russian).
Mordvintseva, V. I. 2003. Polikhromnyy zverinyy stil. (Polychrome animal style). Simferopol: “Universum” Publ. (in Russian).
Kadyrbayev, M. K. 1974. In: Akishev, K. (ed.). Vglub vekov: arkheologicheskiy sbornik (Deep into the centuries: archaeological collection). Alma-Ata: “Nauka” Publ., 25-45 (in Russian).
Kalandarova, O. I. 2021. In: Istorik (Historian (scientific and theoretical journal), 3 (27), 112-121 (in Russian).
Kineva, L. A. 2017. Istoriya ornamenta i stilya (History of ornament and style). Ekaterinburg: Ural University (in Russian).
Korol, G. G., Naumova, O. B. 2017. In: Devlet, E. (ed.). Khudozhestvennyy metall u kochevnikov (Tsentralnaya Aziya rubezha I–II tys.) (Artistic metal among nomads (Central Asia at the turn of the 1st–2nd millennium)) Moscow: Institute of Archaeology RAS (in Russian).
Kruglova, A. V. 2020. In: Dekorativnoye iskusstvo i predmetno-prostranstvennaya sreda. Vestnik MGKHPA. (Decorative art and object-spatial environment. Bulletin of MSAAI), 2-1, 333-343 (in Russian).
Kubarev, V. D., Shulga, P. I. 2007. Pazyrykskaya kultura (kurgany Chui i Ursula) (Pazyryk culture (Chui and Ursula mounds). Barnaul: Altai State University (in Russian).
Kurmankulov, Z., Zhetibaev, Z., Utubayev, Z., Iskakov, A. 2007. In: Otchet ob arkheologicheskikh issledovaniyakh po Gosudarstvennoy programme "Kulturnoye naslediye" v 2006 godu (Report on archaeological research under the State program "Cultural Heritage" in 2006). Almaty: “Il-Tex-Kitap” Publ., 135-136 (in Russian).
Kurmankulov, Z., Utubayev, Z. R. 2017. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Kazakhstan v sakskuyu epokhu (Kazakhstan in the Saka era). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 191-211 (in Russian).
Kurmankulov, Z., Utubayev, Z. R., Suyundikova, M. S. 2020. In: Baitanayev, B. (ed.). Margulanovskiye chteniya–2020 (Margulan readings–2020). Vol. 2. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 274-286 (in Russian).
Alimbai, N. (ed.). 2009. Kazakhstannyn ezhelgi koshpeliler madenieti. Arheologiyalyk kollektsiya (The culture of early nomad of Kazakhstan: Archaeological collections. Scientific catalogue). Almaty: “D-P-S” Publ. (in Kazakh, Russian, English).
Kartayeva, T. 2021. In: Abai.kz akparattyk portaly (Abai.kz information portal). 2021. URL: https://abai.kz/post/132891 (accessed on 14.03.2024) (in Kazakh).
Kurmankulov, Z. 2011. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Mynzhyldyktar kualary: Kazakhstan arheologiyasy (1991–2011) (Witnesses of the Millennium: archaeological science of Kazakhstan for 20 years (1991–2011)). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 188-195 (in Kazakh).
Litvinsky, B. A. 2004. In: Kyzlasov, I. L. (ed.). Drevnosti Vostoka (Antiquities of the East). Moscow: “RUSAKI” Publ., 23-37 (in Russian).
Litvinsky, B. A. 1973. Ukrasheniya iz mogilnikov Zapadnoy Fergany (Jewelry from the burial grounds of Western Fergana). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Mandelstam, A. M. 1966. Kochevniki na puti v Indiyu (Nomads on the way to India). Moscow; Leningrad: “Nauka” Publ. (in Russian).
Margulan, A. K. 1987. Kazakhskoye narodnoye prikladnoye iskusstvo (Kazakh folk applied art). Alma-Ata: “Oner” Publ. (in Russian).
Marsadolov, L. S. 1987. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection of the State Hermitage), 28, 30-37 (in Russian).
Omarov, G. K., Besetayev, B. B., Sagyndykova, S. T. 2016. In: Bekseitov, G. T. (ed.). Archaeologiyadagy zertteudin zhana adisteri (Proceeding of International scientific-practical conference "New methods of research in Archaeology"). Almaty: “Kazakh University” Publ., 189-198 (in Kazakh).
Orazbayeva, N. A. 1970. Narodnoye dekorativno-prikladnoye iskusstvo kazakhov (Folk arts and crafts of the Kazakhs). Leningrad: “Aurora” Publ. (in Russian).
Perevodchikova, E.V. 1992. In: Matyushchenko, V. (ed.). Vtoryye istoricheskiye chteniya pamyati M.P. Gryaznova (2nd historical readings in memory of M. P. Gryaznov). Part 2. Omsk: Omsk State University, 90-92 (in Russian).
Perevodchikova, E. V. 1994. Yazyk zverinykh obrazov (The language of animal images). Moscow: “Vostochnaya literature” Publ. (in Russian).
Popov, V. K., Klyuev, N. A., Nozdrachev, E. A., Sleptsov, I. Y. 2015. In: Izvestiya Irkutskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya “Geoarkheologiya. Etnologiya. Antropologiya” (News of Irkutsk State University. Series “Geoarchaeology. Ethnology. Anthropology"), 12, 37-46 (in Russian).
Raevsky, D. S. 1985. Model mira skifskoy kultury (Model of the world of Scythian culture). Moscow: “GRVL” Publ. (in Russian).
Rudenko, S. I. 1953. Kultura naseleniya Gornogo Altaya v skifskoye vremya (Culture of the population of Gorny Altai in Scythian times). Moscow; Leningrad: USSR Academy of Sciences (in Russian).
Samashev, Z. 2011. Berel. Almaty: “Taimas” Publ. (in Kazakh, Russian, English).
Samashev, Z., Toleubayev, A., Jumabekova, G. 2004. Sokrovishcha stepnykh vozhdey (Treasures of steppe leaders). Almaty: "Berel" Publ. (in Russian).
Silantyeva, L. F. 1959. In: MIA. Nekropoli Bosporskikh gorodov (AMR. Necropolises of the Bosporan cities), 69, 5-107 (in Russian).
Tishkin, A. A., Zaikov, V. V., Khvorov, P. V., Zaikova, E. V. 2014. In: Teoriya i praktika arkheologicheskikh issledovaniy (Theory and practice of archaeological research), 1 (9), 115-126 (in Russian).
Toporov, V. N. 1972. In: Ranniye formy iskusstva (Early forms of art). Moscow: “Iskusstvo” Publ., 77-103 (in Russian).
Utubayev, Z. R., Akkaliyeva, A. S. 2023. In: Zhumatayev, R. (ed.). XV Orazbayev okulary (15th Orazbayev readings). Almaty: “Kazakh University” Publ., 62-65 (in Kazakh).
Utubayev, Z. R., Suyundikova, M. S. 2023. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 3 (21), 48-67 (in Kazakh).
Chubayeva, M. P. 2013. In: Vestnik Yuzhno-Uralskogo gosuniversiteta. Ser. Sotsialno-gumanitarnyye nauki (Bulletin of the South Ural State University. Ser. Social sciences and humanities), vol. 13, nr. 2, 190-193 (in Russian).
Shkurko, A. I. 2000. In: Gulyaev, V., Olkhovsky, V. (eds.). Skify i Sarmaty v VII–III vv. do n.e. (Scythians and Sarmatians in the 7th–3rd centuries BC). Moscow: Institute of archaeology RAS, 304-313 (in Russian).
Treister, M. Y., Yatsenko, S. A. 1998. In: Silk Road Art and Archaeology, 5, 51-106 (in English).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2024 Утубаев Ж.Р., Аққалиева А.Ш.
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
